Historia warzyw w Polsce – odkryj ich fascynującą podróż na Twój stół

Warzywa są kwintesencją mojego ogrodu – to one zajmują w nim centralne miejsce. Uwielbiam ich uprawę, od wyboru odpowiednich nasion po przygotowanie z nich pysznych potraw. Własnoręcznie wyhodowane warzywa są nie tylko smaczniejsze, ale też zdrowsze i mają więcej smaku niż te kupione w sklepie.

Zastanawiałeś się kiedyś, jak warzywa trafiły na polskie stoły? Skąd wzięła się włoszczyzna? Jakie warzywa były pierwszymi uprawianymi roślinami w Polsce? Zapraszam do lektury tego artykułu, w którym opowiem o fascynującej historii warzyw w Polsce – od czasów Biskupina po współczesne warzywniki.

 

 Co oznacza słowo "warzywo"?

 

Nazwa warzywo pochodzi od słowa warzyć (doprowadzać do wrzenia), a od niego wywodzą się inne określenia, np. warzywnia - pomieszczenie na zimowe przechowywanie warzyw, warzywnik - miejsce, gdzie uprawia się warzywa, czy warzywnictwo - nauka o ich uprawie. Synonimem słowa warzywo jest jarzyna, odnoszące się do warzyw wysiewanych wiosną, jako jare. Z kolei włoszczyzna oznacza warzywa przywiezione z Włoch.

 

Jakie warzywa uprawiano w dawnych czasach?

 

 

Pierwsze warzywa w Polsce – czasy Biskupina

 

Taką pierwszą osadą, którą zapewne pamiętasz z lekcji historii był Biskupin. Jego mieszkańcy oprócz jedzenia dzikich roślin, uprawiali bób, groch, soczewicę, rzepę i mak. Były to pierwsze rośliny warzywne, które pojawiły się na naszych ziemiach.

 

W czasach starożytnych ogromny wpływ na rozwój warzywnictwa miała wymiana handlowa na szlaku bursztynowym między cesarstwem rzymskim a krajami słowiańskimi. Oprócz zbóż, w przydomowych ogródkach zakładano uprawy grochu, bobu, soczewicy i maku.

 

 

Średniowieczne ogrody

 

We wczesnym średniowieczu uprawiano pasternak, marchew, buraki, cebulę, kapustę liściową i ogórki. W XIII wieku zakonnicy przywozili nasiona nowych roślin z krajów południowo-zachodnich, takich jak Francja czy Włochy. Dzięki ich staraniom w przyklasztornych ogrodach pojawiły się buraki, fasola i rzodkiew.

 

W późniejszych latach, mnisi wracający ze studiów z Włoch i Francji hodowali w przyklasztornych ogródkach zwożone przez siebie rośliny ozdobne i warzywa. Potem nowe gatunki trafiały w ręce świeckich duchownych, a następnie do okolicznej ludności. I tak oto w przydomowych ogródkach można było spotkać: rzepę, kapustę białą i czerwoną, groch, cebulę, mak, a na polach marchew, pasternak, pietruszkę, chrzan i rzepę. W następnym stuleciu uprawiano wszędzie buraki, zwane ćwikłą, a przy dworach - ogórki.

Skąd wzięła się włoszczyzna?

 

Włoszczyzna, którą dziś tak często wykorzystujemy w kuchni, pojawiła się w Polsce w XVI wieku za sprawą królowej Bony i jej ogrodników. Wprowadziła do uprawy m.in. por, seler, koper włoski, kalarepę, kapustę włoską, a także rzadkie wówczas karczochy, melony i szparagi.

Rozkwit warzywnictwa w Polsce

 

Kalafiory, ziemniaki i topinambur

 

Rośliny początkowo uprawiano na dworach, a później w gospodarstwach chłopskich. Warzywniki dzielono na zagony, większe zwane lechami, mniejsze - leszkami, grzędami lub grządkami. W 1601 roku na Śląsku pojawiły się pierwsze kalafiory (pisano o nich kalafijory), a w XVII wieku zaczęto hodować ziemniaki, bulwy (słonecznik bulwiasty, inaczej topinambur), fasole amerykańskie i rabarbar.

 

 

Źródło: Warzywa wędrują za człowiekiem, Kuźmiński B., Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1975, s.20.

 

Następnych latach nadeszły zmiany. Uprawiano rośliny na sprzedaż w dużych gospodarstwach wiejskich zwanych folwarkami, a w okresie eksportu polskiego zboża, zamiast warzyw, w dużej mierze wysiewano pszenicę.

 

 

Zmiany w XVIII wieku

 

Pod koniec XVIII wieku zaczęto jednak powracać do uprawy buraków, cebuli, grochu, soczewicy, kukurydzy, kopru, marchwi, maku, anyżu, pasternaku, pietruszki, słonecznika, sałaty, rzepy, rzodkwi, szczawiu i szpinaku. Polowo uprawiano ziemniaki, brukiew, groch i rzepak. W folwarkach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego hodowano kapustę, marchew, konopie, pasternak, len, rzepę, cebulę, ćwikłę, groch, ziemniaki, anyż, tatarkę (grykę), brukiew, pietruszkę, bób, fasolę, ogórki i dynię.

 

 

Pierwsze inspekty i szklarnie

 

W tym także czasie w ogrodnictwie nastąpił ogromny przełom. W Paryżu po raz pierwszy sprzedano na przedwiośniu ogórki uprawiane w inspektach, choć to trochę zawyżone słowo. Po prostu część ogrodu wyłożono oknami. Z czasem jednak nabrały one właściwej formy i zaczęto przygotowywać w nich rozsady oraz uprawiano ogórki, paprykę i dynię. Potem fasolę na strąki i marchew. Po roku 1830 francuski pomysł na inspekt przyjął się w innych krajach europejskich. W chłodniejszych miejscach zaczęto budować szklarnie, najpierw niskie, potem wysokie, z piecem. 

 

W Ogrodniku Polskim z 1880 roku opisywano jak założyć uprawę w inspektach, opartych na nawozie końskim gorącym i zimnym, najlepiej wymieszanym ze słomą. Wtedy już można było również spotkać w naszych ogrodach szklarnie z piecem.

 

Źródło: Ogrodnik Polski, 1880, Nr 5, s.109.

 

 

Polskie odmiany i katalogi nasion

 

W Ogrodniku Polskim z tego samego roku znalazłam także spis odmian najbardziej znanych jakie uprawiano w Warszawie i okolicach. Takie informacje były dla ogrodników niezwykle ważne, bo zamawianie nasion opierało się jedynie na katalogu, gdzie zapewne nie było zdjęć i opisów. W napotkanych przeze mnie źródłach odmiany zagraniczne często przetłumaczano, więc różniły się nazwą oraz nazywano je też od miejsc, z których pochodziły.

Źródło: Ogrodnik Polski, 1880, Nr 2, s.35-37.

 Wojny światowe i ich wpływ na warzywnictwo

 

W trakcie I i II Wojny Światowej odnotowano wzrost uprawy warzyw ze względu na sytuację żywieniową, ale dopiero po tym okresie zaczęto uprawiać inne gatunki warzyw, tj. papryka, bakłażan, brokuł, brukselka, kabaczek, skorzonera, salsefia, różne odmiany sałat. Uprawę pomidorów natomiast zapoczątkowali podwarszawscy ogrodnicy w drugiej połowie XIX wieku, więc to dość nowe warzywo w naszym kraju.

 

 

Dlaczego warto znać historię warzyw?

 

Zrozumienie historii warzyw pozwala lepiej docenić ich znaczenie w naszej kulturze, diecie i gospodarce. Warzywa to nie tylko składnik pożywienia, ale również świadectwo kulturowego dziedzictwa i zmian, jakie zaszły w naszym rolnictwie na przestrzeni wieków. 

 

Materiały na jakich się opierałam to Ogrodnik Polski z 1880 roku i Ogrodnik z I połowy XX wieku oraz książka Warzywa wędrują za człowiekiem. 

Masz w swoim ogrodzie odmiany warzyw, które były uprawiane przez Twoich dziadków?

 

Podziel się swoją historią w komentarzu i udostępnij ten artykuł, by więcej osób mogło poznać fascynującą historię warzyw w Polsce. 

 

Gosia